تاریخ ایلچی نظام شاه (کتاب)«تاریخ ایلچی نظام شاه»، اثر خورشاه بن قباد حسینی، کتابی است به زبان فارسی ، در تاریخ عمومی که به تاریخ خورشاه و تاریخ قطبی نیز معروف است. خورشاه، کتاب را در سال ۹۷۱ ق نوشته و محمدرضا نصیری و کوئیچی هانه دا، دو مقاله از آن را که به تاریخ صفویه و پادشاهان هندوستان مربوط است، در سال ۱۳۷۹ ش با عنوان «تاریخ ایلچی نظام شاه: تاریخ صفویه از آغاز تا سال ۹۷۲ ق» گردآوری کرده‌اند. ۱ - انگیزه تالیفانگیزه تالیف، ثبت وقایع تاریخ و عبرت از گذشتگان بوده است. به تعبیر ذبیح الله صفا: «اگر خواننده با صبر و حوصله به تجزیه و تحلیل موضوعات این کتاب بپردازد، به ارزش و اهمیت آن پی خواهد برد». ۲ - ساختار کتابکتاب با دو مقدمه از انجمن آثار و مفاخر فرهنگی و مصحح، آغاز و مطالب در بردارنده مقاله ششم و هفتم کتاب «تاریخ ایلچی نظام شاه» می‌باشد. کتاب مذکور، که تاریخ وقایع دنیا از آغاز آفرینش تا سال ۹۷۰ ق را در بردارد، مشتمل است بر یک مقدمه در بیان خلقت آدم و ذکر اولادش تا سام بن نوح و دیگر انبیاء و هفت مقاله درباره؛ تاریخ ایران پیش از اسلام ، تاریخ پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم ، خلفای راشدین، بنی امیه ، بنی عباس و ائمه اثنی عشر علیه‌السّلام ، ذکر سلسله سلاطینی که هم عصر عباسیان بوده‌اند، تاریخ سلطنت چنگیزخان و اعقابش، سلطنت تیموریان، سلطنت شاه اسماعیل صفوی، تاریخ سلاطین دهلی، بنگاله، گجرات و دکن. مؤلف در این دو مقاله، رویدادهایی را ذکر کرده که در دیگر منابع تاریخی کمتر دیده می‌شود. یک سال و نیم حضور وی در اردوهای شاه طهماسب ، این مقاله را به گنجینه‌ای مهم و قابل استناد در تاریخ صفوی بدل کرده است. وی در طی اقامت خود در ایران، در اغلب سفرها، همراه و همدم شاه طهماسب بود و در اکثر مجالس نیز حضور داشت. از این رو اغلب مشاهدات خود را در کتاب آورده که بدین وسیله بر اعتبار اثر افزوده است. ۲.۱ - ارزش تاریخی مباحث کتابمباحث به دلیل نزدیکی به زمان مؤلف، ارزش تاریخی بسیاری دارد؛ از جمله، مطالب مربوط به تاریخ شاه طهماسب و روابط وی با هند از اعتبار ویژه‌ای برخوردار است. نثر کتاب، مرسل و بدون اطناب بوده و مؤلف در جای جای مباحث، از آیات، احادیث و گاه اشعار و امثله عربی و به مناسبت‌هایی، از اشعار بزرگان ادب فارسی چون امیر خسرو دهلوی، جامی ، حافظ ، رجاء اصفهانی، سعدی ، قاسم گنابادی و... استفاده کرده است. نویسنده در شرح رویدادها، به تناسب منبع مورد استفاده خود، گاه تقویم عربی، گاه فارسی و گاه ترکی به کار برده و هر چند کوشیده است که مدت حکومت سلاطین را مشخص کند، در برخی موارد، مدت‌های تعیین شده، سندیت و اعتبار چندانی ندارند. یکی از ویژگی‌های کتاب، ذکر منابع و مآخذ در مقدمه و در متن مقالات است. مؤلف در هر مقاله، از مهمترین منابع بهره گرفته است، با وجود این، بیشترین تکیه وی بر آثاری؛ همچون تاریخ طبری ، جامع الحکایات ، جامع التواریخ جلالی ، مجمع الروایات ، مختصر بیضاوی، قصص الانبیاء ، عیون التواریخ ، روضه الشهداء، عمده الطالب، الفصول المهمه ، بحر مناقب، کشف الغمه ، معجم فی الاخبار، لب التواریخ و روضه الصفا بوده و چه بسا قسمت‌های بسیاری از کتاب‌های مذکور را به صورت خلاصه آورده است. در بسیاری جاها نیز از تاریخ گزیده، ظفرنامه و حبیب السیر استفاده کرده و از آن‌ها اسم برده است. در این میان، در بخش صفویه، سهم تذکره شاه طهماسب بیش از دیگر کتاب هاست. ۳ - محتوای کتابمقدمه انجمن، ضمن اشاره مفصل به دلایل این امر که چرا درباره سلسله صفویه و پادشاهان آن، بیش از سایر سلاطین و سلسله‌های حکومتی ایران ، کتاب و رساله وجود دارد، توضیحاتی پیرامون مؤلف کتاب ارائه کرده است. مقدمه مصحح، پس از بیان مطالب مختصری از زندگانی مؤلف، به شیوه نگارش و تصحیح کتاب، اشاره کرده است. اصل مقاله ششم، شامل پنج گفتار درباره فرمانروایان قراقوینلو، آق قوینلو، ظهور شاه اسماعیل، سلطنت شاه طهماسب، حکام محلی شیروان ، گیلان ، طبرستان ، خوزستان و سلاطین دیار روم است؛ ولی کتاب مطالب را از به سلطنت رسیدن شاه اسماعیل صفوی و جنگ‌های او با الوندمیرزا در آذربایجان در سال ۹۰۷ ق، سلطان مراد در عراق در سال ۹۰۸ ق و حسین کیای چلاوی که در عهد دولت و سلطنت امیر تیمور گورکان، والی ولایت مازندران بود آغاز کرده است. در ادامه به فتح یزد و کشته شدن محمد کرایی و قتل عامی که در طبس واقع شد، اشاره شده و متن کامل نامه شیبک خان و جوابی که حضرت شاه اسماعیل به او نوشت، آورده شده است. از دیگر وقایع مهمی که در این مقاله به آن‌ها اشاره شده، می‌توان از جنگ شاه اسماعیل با شیبک خان و ازبکان، جنگ چالدران ، کشته شدن میرزا شاه حسین به دست شاه قلی رکابدار، مرگ شاه اسماعیل و جلوس شاه طهماسب، جنگ دیو سلطان و چوهه سلطان با امرای استاجلو، کشته شدن چوهه سلطان به دست حسین خان، جنگ‌های شاه طهماسب، فرار القاس میرزا به طرف روم و توسل به والی آن، نسب و وقایع بعضی از حکام طبرستان، نام برد. نویسنده در لابه لای این مقاله، اطلاعات جالبی از وضع اجتماعی ایران در اختیار خواننده قرار داده، از این رهگذر، به وضع سیاسی- اجتماعی آن عصر اشاره کرده و مظلومیت ملت ستمدیده و ستم کشیده را رقم زده است. به عنوان مثال، چون به تاریخ شاه اسماعیل می‌پردازد، پروایی ندارد که از ستمگری‌های وی نکته‌هایی بیاورد. در این باره، مطالب جالب و در خور تعمقی در کتاب وجود دارد. ۳.۱ - تاریخ سلاطین هندوستانهفتم، تاریخ سلاطین هندوستان از زمان ظهور اسلام تا زمان مرگ مؤلف را در پنج گفتارارائه کرده است: اول، ذکر سلاطین دهلی؛ از جمله قطب الدین ایبک که مدت چهارده سال به نیابت از سلطان شهاب الدین غوری، در دهلی حکومت کرد. دوم، ذکر سلطنت افغانان؛ اولین کسی که در این طایفه ظهور کرد، سلطان بهلول لودی بود که پس از جنگ با سلطان علاءالدین در سال ۸۵۵ ق، بر او غالب گشته، بر تخت سلطنت دهلی نشست و مدت چهل سال حکومت کرد. سوم، ذکر سلاطین خلجی که اول آنان، ملک محمد بختیار خلجی از ولایت غور بود. چهارم، ذکر سلاطین گجرات. اولین فرد این طایفه، سلطان مظفر شاه است که در سال ۷۹۳ ق از طرف سلطان محمد شاه بن فیروز شاه، به ولایت گجرات تعیین شد و مدت بیست و یک سال حکومت کرد. آخرین گفتار، در مورد سلطنت سلاطین دکن است. علاءالدین حسن، اولین فرد این خاندان است که ملازم سلطان تغلق شاه بود. وی بعد از فوت سلطان، در سال ۷۴۸ ق، داعیه سلطنت نموده، به بهمن شاه ملقب گردید و در دولت آباد، خطبه به نام خود خواند. او مدت یازده سال سلطنت کرد و مؤلف به نقل از «عیون التواریخ»، معتقد است که او، از نسل بهمن بن اسفندیار بوده و به این اعتبار آن طایفه را بهمنی می‌گویند. ارزش تاریخی گفتارهای این مقاله یکسان نیست و شرح رویدادها هر چه به زمان مؤلف نزدیک تر می‌شود، زنده تر می‌گردد، به ویژه تاریخ بهمنیان دکن و روابط سیاسی آنان با دربار شاهان ایران. از آن جا که مؤلف، خود با نظام شاهیان و سپس با قطب شاهیان در ارتباط بوده، مطالبی را که درباره این سلسله‌ها آورده، مهم و قابل توجه است. البته باید به این نکته نیز توجه داشت که در بخش‌های دیگر تاریخ هند، تسامحاتی به چشم می‌خورد که با مراجعه به منابع دیگر به خوبی می‌توان به اشتباهات مؤلف پی برد. در بخش صفویه نیز این اثر حاوی نکات تازه‌ای است که در منابع دیگر به این تفصیل و صراحت از آن‌ها سخن به میان نیامده، که از آن جمله قسمت مربوط به سرنوشت تاجلو خانم زن شاه اسماعیل و امتناع شاه قوام الدین نوربخش از مصاهرت با خواهر شاه را باید ذکر کرد. [۱]
دانشنامه جهان اسلام، ج۶، ص۲۰۲.
۴ - وضعیت کتابکتاب از روی پنج نسخه تصحیح شده است. گفتار چهارم، از مقاله ششم کتاب را نخستین بار شارل شفر در «منتخبات فارسی» به همراه ترجمه فرانسه آن در ۱۸۸۵ م در پاریس منتشر کرد. فهرست مطالب در ابتدا و فهرست تعلیقات، لغات و اصطلاحات، آیات و احادیث ، اشعار و مصراع‌ها، نام اشخاص، مکان‌ها، مناصب و مشاغل، ملل و نحل و کتاب نامه منابع مورد استفاده مؤلف، در انتهای کتاب آمده و توسط مصحح افزوده شده است. پاورقی‌ها توسط مصحح، به ذکر منابع مورد استفاده و استناد مؤلف و توضیح کلمات و عبارات مشکل متن اختصاص یافته است. ۵ - پانویس
۶ - منبعنرم افزار تاریخ اسلامی ایران، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. |